گذری بر ۸۰ سال حروف سربی تا عصر دیجیتال در ایران – ملاقات با اجداد فونت‌های امروز

اشارۀ سردبیر: سرگذشت چاپ و طراحی نویسه‌ها، ریشۀ همان درختِ باروری‌ست که امروز میلیون‌ها صفحۀ چاپی یا دیجیتال را مفهوم می‌کند. اگر گذشته را نشناسیم، جاپای محکمی برای بهبوددادن آینده نخواهیم داشت. سرگذشت حروف سربی، سرگذشت خویشاوندانِ تجربه کاربری است. آنچه امروز با عنوان فونت (یا به‌تعبیر رسمی قلم: typeface) می‌شناسیم و نمونه‌های مختلفش را در کار طراحی تجربه کاربر یا تجربه‌نویسی به کار می‌گیریم، ریشه در چاپ با حروف سربی دارد.
آنچه در ادامه خواهید خواند مقاله‌ای محققانه از امیر مصباحی (طراح و عضو رسمی انجمن صنفی طراحان گرافیک ایران) است که پیش‌تر در ویژه‌نامه تایپوگرافی و تایپ‌فیس دیزاین فصلنامه حرفه هنرمند، شماره ۶۸، تابستان 1397 چاپ شده است.
خانۀ تجربه‌نویسی بنا به اهمیت و ارتباط موضوع طراحی شکل نویسه‌ها با خوانایی متن، این یادداشت را با هماهنگی نویسنده بازنشر می‌کند.

---

اختراع صنعت چاپ يكى از عوامل مهم تحولات نوین در عرصۀ دانش و فرهنگ جوامع بشری بود. با ابداع حروف متحرک فلزی توسط گوتنبرگ آلمانی و چاپ اولین کتاب با این شیوه در سال ۱۴۵۵ م. نخستین گام بزرگ در پیشرفت فن چاپ از کلیشه‌های چوبی به حروف جابه‌جاشوندۀ فلزی برداشته شد. این صنعت پس از زادگاهش (آلمان) به فرانسه، هلند، انگلستان، سوئیس و ایتالیا راه یافت. در اين كشورها متونى به زبان‌هاى مختلف چاپ شد.

در آغاز کلمه بود: شروع چاپ سُربی از جهان مسیحیت

 اولين كتاب چاپ‌شده با حروف عربی در سال ۱۵۱۴ میلادی در شهر فانو[۱] ایتالیا (با فاصله‌ ۶۱ سال نسبت به ابداع چاپ سربى) با عنوان کتاب صلاة السوایی[۲] به فرمان و سرمایۀ‌ پاپ ژولیوس دوم به منظور پخش در بین مسیحیان خاورمیانه انتشار یافت (تصویر- ۱).

پس از ۱۲۵ سال از چاپ نخستین کتاب با حروف عربی، اولین کتاب به زبان فارسی به نام داستان مسیح در ۱۶۳۹ م. در شهر لیدن هلند چاپ و منتشر شد (احمدنیا، شیرازی، ۱۳۹۳: ۷۳). (تصویر-۲)

اولین چاپخانۀ حروف سربی در ایران

در ایران اولین چاپخانۀ‌ حروف سربی در تبریز به نام مطبع تبریز در دورۀ‌ قاجار و به دستور عباس میرزا ولیعهد فتحعلی شاه پس از عقد قرارداد گلستان، راه‌اندازى شد. منوچهرخان گرجی معتمدالدوله به همت میرزا زین‌العابدین در سال ۱۲۳۳ قمری (۱۱۹۰ ش. و ۱۸۱۱ م.) یک دستگاه ماشین چاپ سربی از انگلستان خریداری و از راه روسیه به ایران وارد کرد (همایون‌فرخ، ۱۳۴۶). نخستین کتابی که در این چاپخانه با حروف متحرک سربی چاپ شده، کتاب فارسی رسالۀ‌ جهادیه است (تصویر-۳).

از این تاریخ به بعد شهر‌های تهران و اصفهان نیز به چاپخانه‌های سربی مجهز شدند. اما چاپ سربى در ايران به دلایل چندی از جمله خرابی دستگاه‌ها، عدم امکان تعمیر آن‌ها، بی‌کیفیت بودن حروف، ناخوانایی حروف سربی و گرایش فراوان به خطوط خوشنویسی، از اقبال چندانی برخوردار نبود و برای یک دورۀ‌ چند ساله متوقف شد (بابازاده، ۱۳۷۸).

ناصرالدین‌شاه به فرنگ می‌رود

ناصرالدین شاه طی سفر اولش به فرنگ در سال۱۲۹۰ (ه. قمری) یک دستگاه چاپ لترپرس[۳] با حروف عربی و لاتین را از استانبول خریداری و وارد کشور کرد. (بابازاده، ۱۳۷۸) کشور ترکیه در زمان حکومت عثمانی‌ها به واسطه‌ ارتباط مستقیم با اروپا، از نخستین کشورهای اسلامی بود که با صنایع و فنون جدید، از جمله صنعت چاپ آشنا شده بود و در آن کتاب‌ها‌ و روزنامه‌هایی به زبان عربی، ترکی و فارسی منتشر می‌شد. (تصویر-۴).

در این دوره در ایران به مدد رواج روزنامه‌ها و چاپخانه‌های دولتی و خصوصی، چاپ حروف سربی دوباره احیا گردید. در پی فرمان مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی در ایران و تصویب آزادی مطبوعات، دستور تأسیس یک چاپخانۀ دولتی برای چاپ روزنامه، کتاب و نشریات مخصوص به آن صادر شد. (افراسیابی، ۱۳۸۸: ۲۳).

آخرین سیستم‌های چاپ و حروف سربی این چاپخانه که یکی از بزرگترین مؤسسات مطبوعاتی ایران و خاورمیانه به شمار می‌رفت، در دی‌ماه ۱۳۰۴ شمسی توسط ارباب کیخسرو شاهرخ در سفرش به آلمان خریداری و به کشور وارد شد. (تدین‌پور، ۱۳۸۰: ۴).

ورود تکنولوژی حروف‌ریزی به ایران

با تجهیز کردن چاپخانۀ مجلس گام‌های اولیۀ ورود تکنولوژی حروف‌ریزی در ایران برداشته می‌شود. کریم آزادی فرزند مرحوم میرزا محمدعلی متولد ۱۲۷۴ شمسی که در آلمان تحصیل کرده بود، فن حروف‌ریزی را فرا گرفته و پس از بازگشت به ایران، تجارت‌خانه‌ خود را که ملزومات چاپی تأمین می‌کرد، راه‌اندازی کرد. (یغمایی، ۱۳۶۲: ۴۰۲).

به این ترتیب، قالب(ماتریس) [۴] حروف سربی برای حروف‌ریزی اولین بار از کشور آلمان به ایران  وارد شده و کارخانۀ حروف‌ریزی آزادی به عنوان اولین مرکز حروف‌ریزی در ایران تأسیس شد و حروف تولیدشدۀ‌ آن به‌نام حروف آزادی رواج یافت.

مؤسسۀ نوریانی (۱۳۰۹) کارخانۀ دیگری بود که هم‌زمان با کارخانۀ آزادی، حروف دیگر فارسی را که در آلمان حروف‌ریزی شده‌بود وارد ایران کرد. این تایپ‌فیس که به حروف آلمانی شناخته می‌شد، نسبت به حروف آزادی، آلیاژ قوی‌تر و ضخامت کم‌تری داشت و نازک‌تر و ظریف‌تر از آن به نظر می‌رسید. از همین روی گران‌تر از حروف آزادی بود.

با ورود ماشین سطرچین اینترتایپ[۵] در اواخر دهۀ سی شمسی توسط مؤسسه نوریانی، این دو سری حروف (آزادی و آلمانی) با تغییرات و بازسازی حروف و افزودن چندین سایز و وزن برای هماهنگ‌شدن با ماشین جدید و همچنین نام‌گذاری آنها به مناسبت یادبود دو تن از مشاهیر بزرگ ایران، حروف آلمانی و آزادی به نام‌های سعدی و فردوسی برای ماشین اینترتایپ مورد استفاده و مناسب‌سازی گردیدند. (دمیرچی، ۱۳۴۹: ۸). (تصویر – ۵)

اولین طراح تایپ در ایران

با راه‌اندازی سازمان چاپ و حروف‌ریزی زر در سال 37-1336 توسط آقایان ناصری و عبدی، روند حروف‌ریزی با قالب‌های آمادۀ وارداتی در ایران متوقف شد. رحمان ناصری برای گذراندن یک دورۀ ۶ ماهۀ آموزش ساخت قالب حروف سربی به آلمان رفته و پس از بازگشت دو دستگاه ساخت قالب حروف سربی را برای اولین بار به ایران وارد کرد. (ناصری، 1395: 116).

با ورود این دستگاه‌ها طراحی حروف (تایپ دیزاین) پا به عرصۀ چاپ سربی ایران گذاشت. (تصویر – ۶)

مؤسسان حروف‌ریزی زر پس از ماه‌ها تحقیق و تفحص دریافتند که در ایران فردی که دارای مهارت طراحی حروف برای حروف‌ریزی سربی باشد نیست و خوشنویسان هم از این فن بی‌اطلاع هستند. پس از مدتی بر حسب اتفاق در گراورسازی رشیدیه با آقای حسین عبدالله‌زاده‌ حقیقی آشنا می‌شوند و بنا بر اصرار  و به اعتماد آقای رشیدیه، طراحی حروف برای سازمان را به آقای حسین عبدالله‌زاده حقیقی می‌سپارند. (عبدالله‌زاده حقیقی، 1381: 9).

بدین ترتیب اولین سفارش طراحی تایپ و اولین طراح تایپ فارسی در ایران ظهور می‌کند. از این جهت پرداختن به کارنامۀ ایشان، به نوعی معرفی و تکمیل روند تکنولوژی چاپ سربی و طراحی تایپ‌فیس در ایران است.

---

“یک روز چند طرح کشیده بودم و به گراورسازی آقای رشیدیه رفته بودم ، آن روز آقایان ناصری و عبدی مؤسسان حروف‌ریزی زر هم آنجا آمده بودند و داشتند صحبت می‌کردند،.گفتند ما همه‌جا مراجعه کردیم که خط مناسبی برای حروف‌ریزی بنویسند ولی موفق نشدیم. آقای رشیدیه به آنان گفتند که به ایشان (یعنی به من) کار بدهند، آن موقع من حدود بیست، بیست‌ودو ساله بودم. آنها ابتدا با لبخندی شاید حاکی از تمسخر با من برخورد کردند، اما آقای رشیدیه با اطمینان به آنها گفت ایشان را هم امتحان کنید.”

— حسین عبدالله‌زاده حقیقی معروف به حسین حقیقی

---

حسین عبدالله‌زاده حقیقی معروف به حسین حقیقی در 14 بهمن ۱۳۱۵ در تبریز متولد شد، او علاقه‌مند به نقاشی و خطاطی بود و پس از تحصیلات متوسطه در دهه سی در آتلیه (گرافیت) به طراحی آگهی تبلیغات در روزنامه‌ها می‌پردازد و بر حسب آشنایی با خطاطی همکاری خود را با حروف‌ریزی زر در سال 1337 آغاز کرد. نتیجۀ اولین همکاری عبدالله‌زاده حقیقی با سازمان حروف‌ریزی زر به عنوان «طراح تایپ» طراحی حروف ۱۲ سیاه است. (تصویر-7).

پس از موفقیت اولین پروژه، روند همکاری در حوزه تایپ‌دیزاین[۶] با مؤسسۀ زر ادامه ‌یافت و به طراحی و هماهنگی حروف سیاه برای سایزهای مختلفی چون 8، 10، 12، 18، 24، 36، 48 و 72 پوینت (تصویر-8) و طراحی تایپ‌فیس برای روزنامۀ کیهان و اطلاعات منجر شد.

او همچنین اولین حروف ایرانیک (ایتالیک) را در اواخر دهۀ چهل شمسی بر اساس دست خط دکتر مصاحب طراحی کرد و سازمان زر حروف سربی آن را برای حروف‌چینی دستی حروف‌ریزی کرد. (تصویر-9).

فرآیند حروف‌ریزی سربی با قالب‌هایی که در دهۀ چهل شمسی طراحی و ساخته شده بود تا اواخر دهۀ هفتاد شمسی با مدیریت آقای سعیدی برای حروف‌چینی سنتی و دستی ادامه یافت و با فراگیر شدن نشر دیجیتال و پیشرفت صنعت چاپ و مجهز شدن ماشین‌های لیتوگرافی به سیستم دیجیتال که نتیجۀ آن برچیده‌شدن تکنولوژی حروف‌چینی سربی بود، به عمر خود پایان داد. مرحوم حسین عبدالله‌زاده حقیقی پس از طی دورۀ نقاهت بر اثر سرطان معده در سن 66 سالگی در مردادماه 1382 درگذشت.

طراحی تایپ‌فیس ویژه روزنامه

روزنامۀ کیهان در سال ۱۳۴۰ برای عنوان‌های‌‌ صفحۀ اول خود به سازمان حروف‌ریزی زر یک سلسله حروف تیتر با سایز درشت سفارش داد. این حروف توسط آقای حسین عبدالله زاده حقیقی که تنها طراح تایپ‌فیس در ایران بود طراحی شد و حروف سربی آن ساخته و با نام 84 کیهان مطرح و مورد استفادۀ روزنامه قرار گرفت. )حقیقی، 1381). این تایپ‌فیس اولین طراحی اختصاصی برای روزنامه در ایران است. (تصویر-10)

در اواسط دهۀ چهل شمسی شرکت لاینوتایپ[۷] انگلستان ماشین حروف‌ریزی سطرچین خود را که از یک سلسله حروف ساده‌شده (سیمپلی فاید عربی) [۸] برای چاپ متون عربی طراحی شده بود، به روزنامه اطلاعات پیشنهاد می‌دهد. پس از موافقت با خرید این ماشین، شرط بر تغییر حروف عربی دستگاه (که از نظر زیبایی مورد تأیید مدیریت روزنامه نبود)، به شرکت انگلیسی پیشنهاد شد و پس از چند مکاتبه، در سال ۱۳۴۶ روزنامۀ اطلاعات سفارش طراحی ۲ سری حروف متن نازک و سیاه خود را بر اساس حروف سیمپیلی‌فاید عربی و با مشاورۀ آقای والتر تریسی[۹] از طرف شرکت لاینوتایپ به آقای حسین حقیقی می‌دهد.

• 

• 

• 

نتیجۀ این همکاری، حروف خلاصه شدۀ فارسی با نام اطلاعات است که از ۱۶۰ کاراکتر به ۹۰ کاراکتر تقلیل پیدا کرد و در ماشین حروف‌چینی به جای حروف عربی جایگزین شد. (عبدالله‌زاده حقیقی، 1381: 9) (تصویر -11).

روزنامۀ کیهان در سال 1351 با توجه به پیشرفت ماشین‌های چاپ و لیتوگرافی و همچنین برای تفاوت در ساختار تیترهای خود، پس از یازده سال از طراحی حروف تیتر سربی 84 کیهان؛ به آقای حقیقی سفارش طراحی حروف سیاه‌تر با در نظر گرفتن شیوه و ساختار حروف 84 کیهان را داد (عبدالله‌زاده حقیقی، 1382). پس از پایان طراحی، تایپ‌فیس با نام تیتر مورد استفاده قرار گرفت. (تصویر-12)

مؤسسۀ کیهان در اواسط سال 1355 با همکاری شرکت لاینوتایپ سفارش طراحی دو سری حروف نازک و سیاه برای متن روزنامه و سایر محصولات خود با توجه به سیستم جدید ماشین حروف چینی لاینوترون[۱۰] که توسط شرکت لاینوتایپ ابداع و ساخته شده بود به عبدالله‌زاده حقیقی سفارش می‌دهد، عملکرد این ماشین به صورت عکاسی و مجهز به دستگاه آگراندیسمان[۱۱] بود و به کمک آن حروف بزرگ یا کوچک می‌شدند. از این رو بر خلاف سیستم حروف سربی که برای هر سایز یک سری حروف باید طراحی و ساخته می‌شد، برای این ماشین برای سایزهای 6 تا 24 پوینت فقط یک سری حروف طراحی ‌شد (حقیقی،1382: 17). این تایپ‌فیس در ایران با نام نازنین منتشر شد و مورد استفاده قرار گرفت. (تصویر-13)

تایپ‌فیس‌های نوری

با ورود به دهه ٧٠ میلادی گام‌های اولیۀ ورود به انقلاب دیجیتال برداشته شده و با پیشرفت صنایع و رشته‌های کاربردی، تایپ دیزاین هم وارد مرحلۀ جدیدی شد. سیستم حروف سربی و حروف‌ریزی سطرریز و تک‌ریز ماشین‌های اینترتایپ، لاینوتایپ و مونوتایپ به سیستم جدید ماشین‌های نوری منتقل شد و دورۀ کار با سیستم حروف‌ریزی سربی به‌تدریج به پایان رسید.  

مدل پیشرفته‌تر ماشین‌های نوری یا مونوفتو که حدودا ۴۰ سال از عمر ساخت آن گذشته بود، در اواسط دهۀ ۵٠ شمسی با نام ماشین لاینوترون وارد ایران شد. تایپ‌فیس‌های فارسی تیتر و نازنین که در سال ١٣۵۵ توسط آقای حسین عبدالله‌زاده حقیقی طراحی شده بود، اولین تایپ‌فیس‌های نوری (عکاسی) این ماشین در ایران است.

 همراه با گسترش این نوع ماشین‌ها و تغییر تکنولوژی، تایپ‌فیس‌های عربی هم دستخوش تغییر و تحول قرار شد. تایپ‌فیس‌های نوری عربی مورد استفاده این ماشین‌ها به اختصار معرفی می‌شوند:

• تایپ‌فیس بدر

این تایپ که دارای دو وزن نازک و سیاه بود، توسط آقای عثمان حسینی[۱۲] متولد سوریه، بر اساس خط نسخ عثمانی در سال١٩٧٠ طراحی شد. نام اولیۀ آن عثمان بود.(تصویر-14)

• تایپ‌فیس میترا

در سال ١٩٧۵ توسط تیم هالووی[۱۳] در دو وزن نازک و سیاه طراحی شد. (تصویر-15)

• تایپ‌فیس جلال

این تایپ‌فیس اثر خانم مارگارت تان[14] در سال ١٩٧٧ طراحی شده و دارای 2 وزن نازک و سیاه است. (linotype) (تصویر-16).

منابع:

• احمدی نیا، محمدجواد؛ شیرازی، علی اصغر(1393). حروف فارسی در نخستین کتاب‌های چاپی فارسی و عربی در      جهان. فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 25(1):64-85
• افراسیابی، هما. (1388). مطبعه مجلس و منشورات آن. تهران. مجله پیام بهارستان. شماره 3. صص (23- 56)
• بابازاده، شهلا. (1378). تاریخ چاپ در ایران.  تهران.نشر طهوری.
• تدین پور، منصوره. (1380).  مجلس انس. تهران. فصلنامه پیام بهارستان شماره 3. صص (2- 4)
• دمیرچی، اسماعیل. (1349). آشنایی با فن ماشین حروف چینی اینترتایپ. تهران. بولتن سندیکای صنعت چاپ. شماره 39 .
• عبدالله‌زاده حقیقی، حسین. (1381) فصلی از تاریخچه هنر گرافیک ایران. تهران. ماهنامه فرهنگی هنری گرافیک. شماره 43 و41. صص(6-9).
• عبدالله‌زاده حقیقی، حسین. (1381) فصلی از تاریخچه هنر گرافیک ایران. تهران. ماهنامه فرهنگی هنری گرافیک. شماره45 و 44. صص(6-9).
• عبدالله‌زاده حقیقی، حسین. (1382) فصلی از تاریخچه هنر گرافیک ایران. تهران. ماهنامه فرهنگی هنری گرافیک. شماره 51 و 50. صص(16-19).
• ناصری، محمد. (1395)، گفتگو با مدیر عامل شرکت ماتریس کارا، تهران، ماهنامه چاپ و نشر. شماره 137. صص(116-117).
• یغمایی، حبیب. (۱۳۶۲). یادی از حروف چینها و چاپ خانه‌ها. تهران. مجله فرهنگ و تحقیقات ایرانی آینده. شماره ۶. صص(401-405)
• همایونفرخ، رکن الدین. (۱۳۴۶). سیر تکامل و ترقی چاپ و نشر کتاب در ایران در 25 سال اخیر. تهران. مجله هنر و مردم. شماره ۶۳. صص (۱۲ – ۱۵).

(https://www.linotype.com/contentsearch/Badr)

(https://www.linotype.com/contentsearch/Mitra) (https://www.linotype.com/contentsearch/Jalal)

---

۱. Fano

۲. Salat as-sawai

۳. Letterperse

۴. Matrix

۵. Intertype

۶.Type Design

۷. Linotype

۸ .Simplified

۹ .Walter Tracy

۱۰. Linotron

۱۱ .Agrandisman

۱۲ .Osman Husseini

۱۳ .Tim Holloway

۱۴.Margaret Tan