لطایف الخطایا: دربارۀ کارکرد طنز در طراحی متن خطا + نمونههای الهامبخش

«متن خطا»ها (Errors) پیامهای بالذات ناخوشایند و اضطرابزا هستند، چه ساده و لُپی باشند و چه پیچیده و درهم! بااینحال، طراحی متن خطا و نمایش آن در یک سیستم دیجیتال اجتنابناپذیر است، چراکه بازخوردی از وضعیت سیستم به کاربر ارائه میکنند. بدون آنها، کاربر متوجه مسیر اشتباه نمیشود و در نتیجه به صرافت تصحیح هم نمیافتد.
اهمیت رعایت شفافیت در طراحی متن خطا
بر این اساس، نمایش درست خطا مهارتی مهم در تجربهنویسی است.
طراحی متن خطا باید از سویی واضح و حاوی اطلاعات لازم باشد تا کاربر بهآسانی متوجه وضعیت پیشآمده بشود، از سوی دیگر نباید طوری باشد که کاربر را بترساند!
در اینکه فرمی پس از ورود شمارۀ اشتباه پیام دهد «شماره غلط است!» تا «لطفاً شماره را دوباره چک کنید» تفاوت بسیاری است. اولی بیان رک مشکل است که بیتوجه به تأثیر بر کاربر نوشته شده و دومی پیامی مؤدبانه که کاربر را برای یافتن مسیر درست راهنمایی میکند.
کارکرد طنز در یوایکس رایتینگ و طراحی متن خطا
یکی از فنون کاربردی در ادبیات برای کاستن از تلخی سخن در عین رساندن مؤثر پیام، طنز یا کمدی است. طنز را استادان اینگونه معنا کردهاند که به کار ما در اینجا میآید:
طنز و زیرمجموعههای آن، قلقلک دادن ارواح فرزانه و فرهیخته بهقصد آگاه کردن شادمانه آنها از موضوعی است.
موسوی گرمارودی، علی. دگرخند، درآمدی کوتاه بر نز و هزل و هجو در تاریخ و تاریخ معاصر. مؤسسۀ مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران، ۱۳۸۰.
اگر قصدمان طراحی متن خطا و استفاده از فن طنز در یوایکس رایتینگ است، کافی است بهجای «ارواح» بگذارید «کاربران» تا برسیم به قلقلک دادنشان در اپ یا سایت!
البته پر واضح است که تمام لطف یک خطای بامزه را نمیتوان با متن تنها منتقل کرد و یک طراحی متناسب هم اغلب با آن همراه است.
بهکارگیری طنز در خطا میتواند به روشهای گوناگونی صورت پذیرد:
۱) ارجاع به فرهنگ عامه (pop culture)
فرهنگ عامه شامل کتابها، فیلمها، سریالها و محصولات دیگری است که در ذهن مخاطبین عام شناخته شده است. ارجاع به چیزی از این فرهنگ میتواند از بار فناورانه و خشک خطا بکاهد و طنزی مناسب برایشان خلق کند.
مثالهایی از طراحی متن خطا بهسبک ارجاع به فرهنگ عامه:
گیتهاب – خطای ۴۰۴

این صفحه شاید یکی از بامزهترین و بهترین مثالهای طراحی متن خطا بهکمک طنز باشد! گیتهاب صفحۀ خطای ۴۰۴ (خطای عدم یافتن صفحه در یک وبسایت) را چنان بامزه طراحی کرده که اصلاً فراموش میکنید که این یک خطاست.
در متن جذابیت این خطا هم جمله «This is not the web page you are looking for» قرار دارد که ارجاعی مستقیم به جمله مشهوری از فیلم جنگ ستارگان است:
«These are not the droids you are looking for»
اگر واقعاً خورۀ جنگ ستارگان باشید و ماجرای این جمله را بدانید، ارتباطش با خطا جالبتر هم میشود!
شبکۀ ردیت – خطای نیافتن سابردیت

ردیت شبکۀ اجتماعی خاصی است و بنابراین عجیب نیست که خطاهایش هم خاص باشد! در اپ ردیت وقتی سابردیتی (= انجمنها) یافت نشود، خطای بامزهای با ارجاع به شخصیتها یا فیلمهای مشهور نمایش داده میشود. نکتۀ جالب در مورد این خطا این است که یکسان نیست و در تکرارهای مختلف، نسخههای مختلفی از آن به کاربر نشان داده میشود.
۲) ارجاع به محتوای موجود در سایت یا اپ
این به نظر نگارنده یکی از هوشمندانهترین روشهای وارد کردن طنز در تجربهنویسی خطاست. وقتی شما در محصولتان محتوای بامزه و متناسب یک خطا دارید، چرا به سراغ جای دیگری بروید؟
مثالهایی از ارجاع به محتوای موجود:
مجلۀ نیویورکر – خطای ۴۰۴

محتوای اصلی این صفحۀ خطا را یک کاریکاتور تشکیل میدهد. اما این کاریکاتور خندهدار -موشی در حال استفاده از مکانیاب (GPS) در یک ماز – با هوشمندی تمام انتخاب شده تا هم خطا را طنازانه کند، هم اشارهای باشد به محتوای قدری که در این مجله میتوانید بیابید.
سایت imdb – خطای ۴۰۴

بزرگترین پایگاه دادۀ فیلم در اینترنت اگر بخواهد خطای ۴۰۴ درست کند، چه میکند؟ معلوم است دیگر: از نقلقولهای فیلمها استفاده میکند! و چون تا بخواهید نقلقولهای در مورد گم شدن و عدم یافتن مقصد مورد نظر در فیلمها داریم، هر بار که به این صفحه وارد شوید هم نقلقول متفاوتی را میبینید.
۳) ارجاع به محتوای زمینه
حتی اگر سایتی محتوای طنزی را داخل خودش ندارد، میتواند از بافت زمینهای که در آن قرار دارد طنزی را بیرون بکشد. این شاید به نظر پیچیده بیاید، اما بیشتر که رویش تأمل کنید و مثالهایش را ببینید، متوجه میشوید که اتفاقاً یکی از مرسومترین روشهای لطیف کردن خطاست!
مثالهایی از طراحی متن خطا با محتوای زمینه:
سایت Brandcrowd – خطای ۴۰۴

سایت Brandcrowd که در زمینه برندینگ و طراحی لوگو فعالیت دارد شاید برای مخاطب عادی چندان شناختهشده نباشد، ولی صفحه خطای ۴۰۴شان با جذابیت و توجهی مثالزدنی طراحی شده است.
این صفحه عملاً از زمینه فعالیت سایت برای نوشتار و طراحی صفحه بهره گرفته است.
گوگل – مجموعه خطاها

صفحۀ خطاهای گوگل احتمالاً (و متأسفانه!) برای بسیاری از کاربران ایرانی آشناست! رباتی از هم باز شده با چند جملۀ کوتاه.
اما طنز قضیه را گوگل به سادهترین و هوشمندانهترین حالت ممکن در جملاتی که خاکستری نوشته شدهاند و در همان ربات نهفته است. دریافت ارتباط عناصر این صفحه با عملکرد گوگل را بهعنوان تمرین به خواننده واگذار میکنم 🙂
۳) طنز تلخ!
چه کسی گفته طنز باید همیشه شادمانه باشد؟ پس تکلیف طنز تلخ (Dark humor) در این میان چه میشود؟ خاصترین نوع طنز در خطا، طنز تلخ است، چراکه … خود خطا تلخ است دیگر!
مثالهایی از طنز تلخ در طراحی متن خطا:
خطای ۴۰۴ سایت موزه تاریخ دفن

این صفحۀ طنز سنگین و در عین حال واقعاً خندهداری دارد! علاوه بر این، استفاده از عناصر مرتبط به زمینۀ سایت (رجوع کنید به مورد ۲) آن را هوشمندانهتر هم میسازد.

صفحۀ ۴۰۴ سایت مدیوم نوشتار عجیبی دارد که شاید هر کس برداشتی متفاوت از آن داشته باشد. شاید هم من زیادی پیچیده به آن نگاه میکنم… اما به هر حال، آن را در دستۀ طنز تلخ میبینم!
نتیجهگیری
طنز ابزاری قوی و مؤثر در تلطیف و خوشایندسازی خطاست که میتواند با حفظ توجه کاربر، او را به مسیر مناسب هدایت کند. این طنز باعث میشود کاربر نه تنها احساس بدی از برخورد با خطا پیدا نکند، که برعکس، بیشتر مشتاق شود به محتوای اصلی سایت دست یابد.
اما، یک هشدار!
خطا داریم تا خطا! هنگام استفاده از طنز در نوشتار و طراحی خطا، حواستان به سطح و اهمیت خطا باشد! هر خطایی قرار نیست خوشایند و سبک شود. گاهی لازم است عمداً و با نوشتار خشک، اهمیت خطا را حفظ کرد. مثل مایکروسافت و خطای «صفحۀ آبی مرگ» (BSOD) در ویندوز ۱۰ عمل نکنید لطفاً!
ولی جدی جدی برام سوال شد تو اون رباته چیه که من نمیبینمش =))